Мұнай экспорттаушы елдер. Ең ірі мұнай экспорттаушылар – тізім

2024 Автор: Howard Calhoun | [email protected]. Соңғы өзгертілген: 2023-12-17 10:33

Көптеген мұнай өндіруші елдер негізгі ресурсты жүзеге асыру арқылы өз экономикасын дамыта алды. Бірақ дамушы елдер бірікпегенде көрсеткіштердің серпінді өсуі мүмкін болмас еді.

Мұнай өндіруші елдердің топтары

Шикі мұнай өндіруді және оны сату шарттарын реттейтін қандай ұйымдар бар екенін білмес бұрын, олардың құрамына қандай мемлекеттер кіретінін түсіну қажет. Осылайша, мұнайды негізгі экспорттаушылар ол өндірілетін елдер болып табылады. Сонымен қатар, әлемде көшбасшы мемлекеттер жыл сайын миллиард баррельден астам мұнай өндіреді.

Барлық елдердің мамандары бірнеше топқа бөлінеді:

- ОПЕК мүшелері;

- АҚШ және Канада;

- Солтүстік теңіз елдері;

- басқа ірі штаттар.

Жаһандық көшбасшылық бірінші топқа жатады.

ОПЕК тарихы

Негізгі мұнай экспорттаушыларын біріктіретін халықаралық ұйымды көбінесе картель деп атайды. Оны негізгі шикізатқа бағаны тұрақтандыру үшін бірнеше ел құрды. Бұл ұйым ОПЕК (ағылш. ОПЕК - Мұнай экспорттаушы елдер ұйымы) деп аталады.

Негізгі мұнай экспорттаушы дамушы елдер 1960 жылы біріккен. Бұл тарихи оқиға қыркүйек айында Бағдадта өткен конференцияда орын алды. Бастаманы бес мемлекет қолдады: Сауд Арабиясы, Ирак, Иран, Кувейт және Венесуэла. Бұл мұнай өндірумен айналысатын 7 ірі трансұлттық компания «Жеті апалы-сіңлі» деп те аталып кеткен мұнайды сатып алу бағасын біржақты төмендеткеннен кейін орын алды. Өйткені, оның құнына қарай олар депозиттер мен салықтарды игеру құқығы үшін жалдау ақысын төлеуге мәжбүр болды.

Бірақ жаңа тәуелсіз мемлекеттер өз территориясында мұнай өндіруді бақылауға алып, ресурстарды пайдалануды қадағалағысы келді. Ал 1960 жылдары бұл шикізаттың ұсынысы сұраныстан асып кеткенін ескерсек, ОПЕК-ті құрудағы мақсаттардың бірі бағаның одан әрі құлдырауына жол бермеу болды.

Бастау

Халықаралық ұйым құрылғаннан кейін оған мұнай экспорттаушы елдер қосыла бастады. Осылайша, 1960 жылдары ОПЕК-ке кіретін мемлекеттердің саны екі есе өсті. Ұйымға Индонезия, Катар, Ливия, Алжир, Біріккен Араб Әмірліктері қосылды. Бұл ретте мұнай саясатын бекітетін декларация қабылданды. Онда елдердің өз ресурстарын тұрақты бақылауға және олардың даму мүдделері үшін пайдаланылуын қамтамасыз етуге құқығы бар екені айтылған.

1970 жылдардағы әлемдегі негізгі мұнай экспорттаушылар толығымен өз қолдарына алдыжанғыш сұйықтықты алуды бақылау. Дәл ОПЕК қызметінен шикізат ресурсына белгіленген бағалар тәуелді бола бастады. Осы кезеңде ұйымға басқа да мұнай экспорттаушы елдер қосылды. Тізім 13 мүшеге дейін кеңейтілді, оның ішінде Эквадор, Нигерия және Габон.

Қажетті реформалар

1980 жылдар өте қиын кезең болды. Шынында да, осы онжылдықтың басында баға бұрын-соңды болмаған өсті. Бірақ 1986 жылға қарай олар құлдырап, баға барреліне шамамен 10 доллар болып белгіленді. Бұл айтарлықтай соққы болды және барлық мұнай экспорттаушы елдер зардап шекті. ОПЕК шикізат құнын тұрақтандыруға қол жеткізді. Бұл ретте осы ұйымға кірмейтін мемлекеттермен диалог жолға қойылды. ОПЕК-ке мүше елдер үшін де мұнай өндіру квоталары белгіленді. Баға механизмі картельдер ішінде келісілді.

ОПЕК-тің маңыздылығы

Әлемдік мұнай нарығындағы үрдістерді түсіну үшін ОПЕК-тің жағдайға ықпалы қалай өзгергенін білу маңызды. Мәселен, 1970 жылдардың басында қатысушы елдер бұл шикізаттың ұлттық өндірісінің 2% ғана бақылап отырды. 1973 жылдың өзінде-ақ мемлекеттер мұнай өндірудің 20%-ы олардың бақылауына өтті, ал 1980-ші жылдарға қарай бүкіл шикізат өндірісінің 86%-дан астамы оларға бағынды. Осыны ескере отырып, ОПЕК-ке кірген мұнай экспорттаушы елдер нарықта тәуелсіз анықтаушы күшке айналды. Трансұлттық корпорациялар бұл кезде өз күштерін жоғалтып алған болатын, өйткені мемлекеттер, мүмкін болса, бүкіл мұнай өнеркәсібін ұлттандырды.

Жалпы трендтер

Бірақ мұнай экспорттаушы елдердің барлығы мамандандырылған халықаралық ұйымның құрамына кірген жоқ. Мәселен, мысалы, 1990 жылдары Габон үкіметі ОПЕК-тен шығу қажеттілігі туралы шешім қабылдады, сол кезеңде Эквадор ұйымның істеріне қатысуын уақытша тоқтатты (1992 жылдан 2007 жылға дейін). Бұл ресурсты өндіру бойынша жетекші орынға ие Ресей 1998 жылы картельде бақылаушы болды.

Қазіргі таңда ОПЕК-ке мүше елдердің үлесіне әлемдік мұнай өндірудің 40% тиесілі. Сонымен бірге бұл шикізаттың барланған қорының 80 пайызы оларға тиесілі. Ұйым қатысушы елдердегі мұнай өндірудің қажетті деңгейін өз қалауы бойынша көбейте немесе азайта отырып өзгерте алады. Сонымен қатар, осы ресурстың кен орындарын игерумен айналысатын мемлекеттердің көпшілігі толық қуатында жұмыс істеуде.

Негізгі экспорттаушылар

Қазір ОПЕК-ке 12 мемлекет мүше. Ресурстық базаны дамытуға қатысатын кейбір мемлекеттер дербес жұмыс істейді. Мысалы, бұл Ресей мен АҚШ сияқты ірі мұнай экспорттаушылар. Олар ОПЕК ықпалына бағынбайды, ұйым бұл шикізатты өндіру мен сату шарттарын белгілемейді. Бірақ олар картельге мүше елдер белгілеген жаһандық үрдістермен келісімге келуге мәжбүр. Қазіргі уақытта Сауд Арабиясымен бірге Ресей мен АҚШ әлемдік нарықта жетекші орынға ие. Жанғыш сұйықтық өндірісі бойынша әрбір күй 10%-дан астамды құрайды.

Бірақ бұл барлық негізгі мұнай экспорттаушы елдер емес. Алғашқы ондыққа Қытай, Канада, Иран, Ирак, Мексика, Кувейт,БАӘ.

Қазір 100-ден астам әртүрлі штаттарда мұнай кен орындары бар, олар кен орындарын игеруде. Бірақ өндірілген ресурстардың көлемі, әрине, ірі мұнай экспорттаушы елдерге тиесілі ресурстармен салыстыруға келмейтіндей аз.

Басқа ұйымдар

ОПЕК – мұнай өндіруші мемлекеттердің ең маңызды бірлестігі, бірақ жалғыз емес. Мысалы, 1970 жылдары Халықаралық энергетикалық агенттік ұйымдастырылды. Оған бірден 26 мемлекет мүше болды. ХЭА экспорттаушылар емес, шикізатты негізгі импорттаушылардың қызметін реттейді. Бұл агенттіктің міндеті дағдарыстық жағдайларда қажетті өзара әрекеттесу тетіктерін әзірлеу болып табылады. Осылайша, ол әзірлеген стратегиялар ОПЕК-тің нарыққа әсерін біршама азайтуға мүмкіндік берді. ХЭА-ның негізгі ұсыныстары елдердің мұнай қорын құруы, эмбарго жағдайында шикізатты тасымалдаудың оңтайлы бағыттарын әзірлеуі және басқа да қажетті ұйымдастыру шараларын қабылдауы болды. Бұл енді ірі мұнай экспорттаушыларының ғана емес нарықтағы жағдайды белгілей алуына ықпал етті.