Қазақстандағы мұнай: кен орны, өндіру және өңдеу

2024 Автор: Howard Calhoun | [email protected]. Соңғы өзгертілген: 2023-12-17 10:33

Қазақстан жоғары сапалы қара алтын өндіруден әлемде жетекші орын алады. Қазақстанда мұнай өндіру еліміздің батыс аймақтарында жүзеге асырылады. Сарапшылардың пікірінше, жоғары класты құнды минералдық қорлар тағы бірнеше ғасырға жетеді.

Қашаған

Бұл Қазақстандағы ең ірі мұнай кен орындарының бірінің атауы, ол әлемдегі ең ірі ұңғымалардың рейтингінде тоғызыншы және күрделілігі бойынша бірінші орында. 2000 жылдардың басында Атырау қаласынан 80 шақырым жерде жерасты табиғи қоймалары табылған. Күрделі рельефке қарамастан, мамандар мұнай өндіру мен өңдеу үшін оңтайлы жағдай жасай алды.

Қашаған – Каспий теңізінің республикаға қарайтын бөлігінде орналасқан бірінші кен орны. Бұл елдегі ең ірі инвестициялық жоба. Кен орны қазақ ақыны Қашаған Күржіманұлының құрметіне аталды. Бұл жоба ашылған жылы ел оның туғанына 150 жыл толды.

2016 жылдың қыркүйегінде Қашағанда коммерциялық мұнай өндіру басталды. Бұл оқиға болдыҚазақстан экономикасының дамуындағы бетбұрыс кезеңдері. Бір айдан кейін қазақ мұнайы Қара теңіз жағалауындағы Новороссийск қаласы арқылы Еуропаның бірқатар елдеріне экспорттау үшін құбырлар арқылы ағып жатты. Болашақта экспорттық бағыттар, оның ішінде Баку мен Тбилиси арқылы ұлғайту жоспарлануда.

Теңіз

1979 жылы бір топ ғалымдар Атырау қаласынан 350 шақырым жерде Теңіз деп аталатын ірі мұнай-газ кен орнын ашты. Ол республика бойынша Қашағаннан кейінгі екінші орынға шықты. Кен орындарын дәл барлаудан кейін мұнай өңдеу кешенінің құрылысы басталды, оған он жылдай уақыт кетті. Көшбасшылардың (Михаил Горбачев пен Нұрсұлтан Назарбаев) өзара келісімі бойынша жаңа кен орнын бірінші игеруші американдық Chevron компаниясы болды.

Алғашында Қазақстанның үлесі 50% болса, кейін оның бір бөлігі америкалық Exxon Mobil компаниясына сатылды. Бүгінде Қазақстанның бесінші үлесі бар, оны мемлекеттік «Қазмұнайгаз» компаниясы басқарады. Қазақстанда мұнайдың бірінші партиясы іске қосылғаннан бері осы табиғи отынның өз бренді Теңіз пайда болды.

Теңіз апаты

1985 жылдың 23 маусымы Қазақстан тарихында қара күн болды. №37 мұнай ұңғымасында жұмыс істеу барысында күтпеген жағдай орын алды: бұрғылау сұйықтығының жоғалуы. 4,5 мың метр тереңдіктен үлкен шикі мұнай фонтаны ағып кетті. Жоғары қысым және газ түріндегі жанама өнімдердің максималды мөлшері субұрқақтың кенеттен тұтануына әкелді.

КөбісіҚазақстандағы ірі мұнай кеніші жалынға оранды, оны өрт сөндіру мамандары бір жылға жуық уақыт бойы жеңе алмады. Ол кезде мұндай көлемдегі оқиғалар жарияланбады. Бүгін табиғи апаттың барлық жай-жапсары белгілі болды. Мамандар сонау 1985 жылы мұнай-газ фонтандарын сөндіруге арналған оқу-әдістемелік құрал болмағанын, техника мен құрал-жабдықтың болмағанын айтады. Жанып жатқан алауға 400 метрден жақындау мүмкін болмады. Техника болған жоқ. Ауа температурасы Цельсий бойынша 100 градус шамасында болды.

Металл құрылымдарды салқындату үшін 13 шақырымдық су құбыры жүргізілгеннен кейін бір жылдай мәселе шешілді. Бұл бомбалаушы ұшақтарға қауіпсіз қашықтыққа жақындауға және тротил зарядтарын салуға мүмкіндік берді. Осылайша субұрқақты бірте-бірте сақтау жұмыстары жүргізілді. Ұңғыма 400 күннен кейін толығымен цементтелді.

Қарашығанақ

Қазақстандағы мұнай өндіру 1979 жылы Батыс Қазақстан облысындағы жаңа кен орнының ашылуымен жаңа деңгейге көтерілді. Ол қазақша «қара шығанақ» дегенді білдіретін Қарашығанақ деп аталды. Ол іс жүзінде Қазақстан мен Ресей шекарасында орналасқан. Ең жақын қалалар 30 км және 115 км, бұл сәйкесінше Ақсай және Орал. Өнеркәсіптік кешендер құрлықта да, Каспий теңізінде де шамамен 200 км аумақта орналасқан.

Толық ауқымды даму 1980 жылы басталды. Содан кейін барлық жұмыс өндірістік бірлестіктің басшылығымен жүргізілдіОрынборгазпром. Бүгінде мұнай өндіру және өңдеу «Қарашығанақ Петролиум Оперейтинг» акционерлік қоғамына тиесілі.

Жетібай

Бұл жоба Қазақстандағы ең ірі мұнай-газ кен орындарының бірі болып табылады. 1961 жылы 5 шілдеде ашылған ол сегіз жылдың ішінде алғашқы мұнай мен жоғары сапалы табиғи газды шығара бастады. Мұндағы ұңғыма кеш игеру сатысында тұрған санаулылардың бірі. Бұл аймақтағы мұнай қоры бастапқы 345 миллион тоннадан шамамен 70 миллион тоннаны құрайды. Даму орталығы Ақтау қаласында Каспий теңізінің жағасында орналасқан.

Атырау мұнай өңдеу зауыты

Қазақстанда мұнай өңдеу ең жоғары деңгейде жүргізілуде. Мұнай өнеркәсібі – ел экономикасының ең маңызды саласы, сондықтан кәсіпорын басшылары техникалық жабдықтауға үлкен көңіл бөледі.

Атырау қара алтын өңдеу зауыты Қазақстандағы ең ірі үш кәсіпорынның бірі. Мұнай үздіксіз жеткізіледі. Кешен екі сұрапыл соғыс жылдарында салынған және алғашқы өндірісі 1945 жылы болған. Жобаның техникалық жағын американдық Badger and Sons компаниясы әзірлеген, ол осы салада үздік деп танылды. Жобаны кеңестік мамандар аймақтың геофизикалық деректеріне назар аудара отырып түзетіп қойған.

Алғашында өндіріс қуаттылығы өте аз, жылына небәрі 800 мың тонна шамасында болды. Бұл жағдайда бөтен химиялық элементтер пайдаланылды. Екі онжылдық өткен соң компания басшылығы жаңасын енгізе бастадыәзірлемелер мен технологиялар. Бұл өндіріс қуатын арттырып, жаңа бағытқа серпін берді. Барлық қажетті қосалқы элементтер Қазақстан аумағында шығарыла бастады. Бүгінгі таңда «ҚазМұнайГаз» АҚ Атырау мұнай өңдеу зауытының бақылау пакетіне ие.

Павлодар мұнай-химия зауыты

ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы тағы бір қуатты мұнай өңдеу зауытының жалғыз иесі. Қазақстан отын өнімдерін тек ішкі тұтынуға ғана емес, экспортқа да шығарады. Павлодар кешені еліміздің кәсіпорындарында енгізілген заманауи технологиялардың саны бойынша көшбасшы болып табылады.

Зауыт 1978 жылы жұмысын бастады. Бұл кәсіпорынның айрықша ерекшелігі мұнайды отын нұсқасы бойынша өңдеу болып табылады, яғни өндіріс тазартылған мұнайды бензин және керосин сияқты отындық материалдарға толығымен айналдыруға бағытталған. PNZ елдегі мұнай өңдеудің жалпы көлемінің нормасын 30%-ға орындайды. Технологиялық тұрғыдан алғанда зауыт қара алтынның Батыс Сібір түрімен жұмыс істеуге бағытталған.

Шымкент мұнай өңдеу зауыты

Қазақстандағы мұнайдың мол қоры оны жылдам әрі сапалы өңдеуді қажет етеді. Сондықтан еліміздің оңтүстігінде Шымкент қаласында үшінші мұнай өңдеу зауыты салынды. Павлодар және Атырау кешендерімен салыстырғанда шымкенттік кешен ең жас. Ол 1985 жылы салынған.

Жалпы көлемнің 30%-ын құрайтын өз мұнай өнімдерін өңдеуден басқакөлемі, зауыттың қуаттылығы шикізатты үшінші тұлғалардан қабылдауға мүмкіндік береді. Алынған өнімдердің сапасы жоғары. Заманауи техникалық жабдықтар мұнай өнімдерінің кең ассортиментін алуға мүмкіндік береді:

• Бензин.
• Мазут.
• Авиациялық керосин.
• Дизельдік отын.
• Сұйытылған газ.
• Газойл.
• Күкірт.

Шымкент зауытының қуаттылығы жылына шамамен 40,6 млн баррель. Сонымен қатар, жақын арадағы жоспарларға жанармайдың сапасын Еуро-4 еуропалық стандартына дейін жетілдіру және жақсарту кіреді.

Мұнай қоры

Қазақстан аумағында екі жүзден астам ірі мұнай және газ кен орындары бар. Көмірсутек шикізатының негізгі бөлігі еліміздің батыс бөлігінде орналасқан. Бұл Каспий теңізінің аймағы. Мамандардың алдын ала бағалауы бойынша мұнай кен орындарының көлемі шамамен 12-13 млрд тоннаны құрайды. Қазақстандағы мұндай мұнай қоры оны қара алтын қоры бойынша бірқатар араб елдерінен, АҚШ-тан, Ресейден және Оңтүстік Америкадан кейінгі әлемдік көшбасшылардың ондығына кіргізеді. Шикізаттың негізгі қоры келесі салаларда шоғырланған:

• Қашаған. Кен орнының қоры шамамен 4 миллиард тоннаны құрайды.
• Теңіз. Шамамен 1,2 миллиард тонна мұнай бар.
• Қарашығанақ. Мамандардың айтуынша, бұл кен орнының қоры шамамен 1,2 миллиард тонна мұнай мен 1,3 триллион текше метр газды құрайды.
• Өзен. Оның тереңдігінде 1,1 миллиард тонна қара алтын бар.
• Қаламқас кен орнындағы геологиялық мұнай қоры500 миллион тоннадан астам шикізат бар.
• Жетібай. Бұл үлкен депозит. Шикізат қорының көлемі 345 миллион тоннаны құрайды.

Өндірілетін мұнайдың орасан зор көлеміне қарамастан, Қазақстан бензиннің едәуір бөлігін (әлеуметтік тұрғыда және бүкіл шикізат экономикасы үшін өте маңызды) Ресейден сатып алады. Бұл бензин өндіру бағасына, акциздерге және елдің ішкі сауда саясатына байланысты.

Көпшілік елде мұнай неғұрлым көп өндірілсе, бензин соғұрлым арзан болуы керек деп санайды. Бұл әлеуметтік даму деңгейі төмен елдерге ғана қатысты.

Қазақстандағы мұнай негізінен ресми барланған және игеруге рұқсат етілген 15 бассейнде шоғырланған. Ірі өнеркәсіптік өндіріс тек бес аймақта жүзеге асырылады: Каспий маңы, Оңтүстікномаңғышлақ, Үстірт-Бұзашы, Оңтүстік-Торғай және Шусарысу. Мұнда жүзден астам кен орнында жұмыс жүргізілуде. Ресми деректерге сәйкес, Қазақстанда мұнай өндіру жалпы қордың 65% ғана жүзеге асырылады.

Болашақтар

КСРО ыдыраған кезде Қазақстан мұнай өндіру бойынша үшінші ондыққа кірді. Тәуелсіздік алу еліміздің өнеркәсіп саласына елеулі өзгерістер әкелді. Алғашқы он жылдың ішінде Қазақстан әлемдегі мұнай өндіруші елдердің ондығына енді. Өндіріс бес есеге жуық өсті. Қашаған кен орнының ашылуы 2017-2018 жылдар аралығында шикізат өндіруді тағы үш есеге арттырды.

Қазір еліміздің мұнай секторы шарықтау шегінде. 2025 жылға қарай шамамен 110 миллион тонна мұнай өндіріледі деп жоспарлануда. Алайда бұдан кейін өндіріс деңгейі төмендей бастайды – дейді мамандар. Бұл бірінші ашылған кен орындарын біртіндеп толық игеруге байланысты. 2050 жылға қарай Қазақстанда өндірілетін мұнай айтарлықтай азаяды. Сарапшылар қандай көлемді болжайды? Ең нашар жағдайда олар жылына 40-50 миллион тоннаны құрайды.

Бензин сорттары

Қазір елде импорт пен экспорт үшін бензиннің төрт сорты шығарылады:

• AI-80.
• AI-92.
• AI-95.
• AI-98.

Өздеріңіз білетіндей, таңбалаудағы «А» әрпі жанармайдың тек автокөліктерге жарамды екенін білдіреді. «I» әрпі бензиннің сапасына барлық зерттеулердің зертханалық жағдайда жүргізілгенін көрсетеді. Сан октан саны болып табылады. Ол неғұрлым жоғары болса, бензин соғұрлым жақсы болады.

АИ-80, АИ-92 және АИ-95 маркалары, сондай-ақ дизельдік отын мен авиациялық отын негізінен Атырау мұнай өңдеу зауытында өндіріледі. Павлодар зауыты АИ-92 және АИ-95 бензиндерін шығаруға маманданған.

Газ жағармайлар

2010 жылға дейін Қазақстанда мұнай мен газ жеткілікті көлемде өндіріліп, өңделді. Алайда, бұл ретте елімізде майлау мотор майларын шығаратын өндірістік кешен болған жоқ. Өнімнің қажетті саны шетелден сатып алынды.

Шымкентте жылына 70 мың тоннадан астам жоғары сапалы мотор майын шығаруды көздеп отырған жаңа «Хилл» кәсіпорнының құрылысымен мәселе шешілді. Ол жабадыелге қажетті көлемнің шамамен 30% құрайды, бірақ бұл мемлекетке бірнеше жүз миллион доллар пайда әкеледі.

Зауыт ең жаңа технологиямен салынған және жабдықталған. Әртүрлі май түрлерін (гидравликалық, турбиналық, моторлы) өндіру ең жоғары деңгейде жүзеге асырылады және импорттан 10% арзанырақ. Негізгі тұтынушылар – «Қазмұнайгаз» және «Интергаз» мемлекеттік корпорациялары.